Na przestrzeni ostatnich lat, coraz więcej mówi się o znaczeniu zdrowego żywienia w codziennym życiu człowieka. Wszystko to spowodowane jest narastającą epidemią otyłości, która często dotyka młodzież, a nawet najmłodsze dzieci. I chociaż promowanie prozdrowotnych nawyków żywieniowych oraz systematycznej aktywności fizycznej w większości przypadków pozytywnie oddziałuje na nasze społeczeństwo, zdarza się, iż restrykcyjne przestrzeganie zaleceń zdrowego żywienia może przyjąć znamiona patologii. Zaburzenie psychiczne o którym tu mowa, to ortoreksja. Jakie są jej możliwe przyczyny? I czy ortoreksja może bezpośrednio zagrażać naszemu zdrowiu? Odpowiedzi na te oraz inne pytania znajdziesz w dalszej części tekstu.
Z tego artykułu dowiesz się:
- Czym jest ortoreksja;
- Jakie są możliwe przyczyny ortoreksji;
- Czy z ortoreksji mogą wynikać zagrożenia dla zdrowia;
- Jak leczyć ortoreksję.
Czym jest ortoreksja?
Pojęcie ortoreksji znane nam jest stosunkowo od niedawna, albowiem po raz pierwszy zostało zastosowane przez amerykańskiego lekarza (Stevena Bartmana) w 1997 roku. Niniejsze pojęcie odnosi się do patologicznej obsesji na temat zdrowego odżywiania. Nazwa orthorexia nervosa wywodzi się z języka greckiego i w dosłownym tłumaczeniu oznacza „prawidłowy apetyt”. Niemniej jednak, wraz z rozwojem zaburzenia, ortoreksja coraz mniej wspólnego ma z prawidłowym odżywianiem, a coraz bardziej zaczyna przypominać objawy anoreksji oraz/lub zaburzeń o charakterze obsesyjno-kompulsywnym.
W literaturze psychologicznej ortoreksja opisywana jest jako obsesja na punkcie zdrowych zasad odżywiania oraz spożywania wyłącznie zdrowej żywności. Celem pacjenta jest natomiast osiągnięcie wyraźnej poprawy stanu zdrowia poprzez kontrolę codziennego jadłospisu. Osoba zmagająca się z ortoreksją poświęca wiele czasu na zdobywanie informacji na temat zdrowego odżywiania, dokładnie analizuje składy produktów spożywczych i wybiera dla siebie te najmniej przetworzone, a najlepiej pochodzące z ekologicznych upraw. Niniejsza choroba doprowadza do stanu, w którym pacjenci zaczynają wykluczać ze swojego jadłospisu coraz większe grupy produktów, w obawie przed tym, iż stanowią one źródło zanieczyszczeń.
Charakterystyczne zachowania w ortoreksji
To co charakterystyczne dla niniejszego zaburzenia, to także swego rodzaju rytualność związana z przyrządzaniem posiłków. Osoby cierpiące na ortoreksję nieustannie myślą o zdrowym jedzeniu, planują swoje posiłki nawet z kilkudniowym wyprzedzeniem i poświęcają kilka godzin dziennie na sporządzanie potraw w możliwie jak najzdrowszy sposób.
Wraz z czasem trwania choroby, pacjentom zaczyna towarzyszyć coraz więcej obaw, wobec czego unikają oni spotkań towarzyskich związanych z jedzeniem (np. wesel, świąt, uroczystości rodzinnych), nie chodzą do barów i restauracji, chyba że zabierają tam ze sobą własne jedzenie oraz napoje. Dodatkowo, osoby zmagające się z ortoreksją zaczynają mieć coraz więcej wątpliwości co do spożywanej żywności. Często zastanawiają się, czy produkty nie były narażone na działanie pestycydów, sztucznych nawozów oraz/lub hormonów; czy były przechowywane w odpowiedni sposób, lub czy były przetwarzane w odpowiedni sposób, a może w procesie produkcji zostały pozbawione większości cennych składników odżywczych; czy zamknięte zostały w opakowaniu, które może stanowić źródło zanieczyszczeń.
Wyżej wymienione myśli na temat jedzenia z czasem zaczynają towarzyszyć pacjentom na każdym kroku, do tego stopnia, iż wpływają na ich codzienne funkcjonowanie. Wiele osób zmagających się z ortoreksją nie jest w stanie skupić się na niczym innym, tylko na zdrowej żywności. W rozmowach z nimi dominuje wyłącznie jeden temat, a przeciwstawianie się ich poglądom może wywoływać skrajne reakcje emocjonalne. Wraz z rozwojem choroby, pacjenci nakładają na siebie coraz większe restrykcje, a kiedy z jakiegoś powodu nie uda im się ich wykonać, zaczynają odczuwać wyrzuty sumienia oraz/lub nakładają na siebie kary. Na przykład w postaci jeszcze większych restrykcji lub głodówek oczyszczających.
Jakie są możliwe przyczyny ortoreksji?
Ortoreksja występuje najczęściej u mieszkańców krajów zachodnich, a szczególnie w grupie osób, które wykonują zawód medyczny lub tych osób, które są dietetykami oraz/lub pracują na siłowni. Dlatego też, analizując możliwe przyczyny ortoreksji nie sposób nie wspomnieć o roli mediów i promowanych przez nie wzorcach szczupłej i wysportowanej sylwetki, które w konfrontacji z łatwo dostępną żywnością, ze szczególnym uwzględnieniem produktów typu fast-food, mogą doprowadzić do powstania dysonansu poznawczego. Ponadto, ważny wpływ na powstawanie ortoreksji mają:
- Wcześniejsze doświadczenia związane z zaburzeniami odżywiania;
- Specyficzne uwarunkowania osobowościowe (w tym perfekcjonizm);
- Zaburzenia o charakterze obsesyjno-kompulsywnym.
Jakie zagrożenia dla zdrowia mogą wynikać z ortoreksji?
W większości przypadków ortoreksja zaczyna się łagodnie. Osoby nią dotknięte interesują się zdrowym odżywianiem i przywiązują coraz większą uwagę do jakości spożywanych posiłków. Takie zachowanie jest akceptowane, a nawet pożądane, do momentu w którym nie zaczyna nosić znamion obsesji. Wraz z rozwojem choroby, myśli na temat zdrowego odżywiania zaczynają dominować życie jednostki do tego stopnia, że nie jest ona w stanie skupić się na niczym innym, a swoją codzienność podporządkowuje wyznaczonym zasadom żywieniowym.
Zagrożenia związane z przestrzeganiem tak restrykcyjnych zasad „zdrowego” odżywiania posiadają charakter biopsychospołeczny, co oznacza, że konsekwencje ortoreksji oddziałują na niemal wszystkie sfery funkcjonowania człowieka.
Konsekwencje zdrowotne
- Bóle i zawroty głowy;
- Problemy z pamięcią i koncentracją;
- Uczucie ogólnego osłabienia organizmu;
- Nieregularne cykle miesiączkowe u kobiet.
Ponadto, w wyniku długotrwałego stosowania diety ograniczającej może dojść do powstania niedoborów, które w bezpośredni sposób mogą zagrażać życiu jednostki, między innymi poprzez:
- Zwiększone ryzyko wystąpienia rozedmy śródpiersiowej oraz odmy opłucnowej;
- Ryzyko wystąpienia kwasicy metabolicznej oraz kamicy nerkowej;
- Zwiększone ryzyko wystąpienia anemii;
- Podwyższenie parametrów wątrobowych, a tym samym zaburzenie prawidłowej czynności niniejszego narządu.
Warto wiedzieć, że w zaawansowanych stadiach ortoreksji pacjenci odmawiają przyjmowania większości produktów, nawet warzyw i owoców, w obawie przed tym, że są one źródłem zanieczyszczeń. W takiej sytuacji może dojść do skrajnego wychudzenia organizmu, a nawet śmierci. Do tej pory w literaturze opisany został jeden przypadek śmierci, do której bezpośrednio przyczyniła się ortoreksja.
Konsekwencje psychologiczne i społeczne
Ortoreksja do tego stopnia dominuje życie jednostki, iż osłabieniu ulegają jej relacje z najbliższym otoczeniem. Wraz z rozwojem choroby, pacjenci stopniowo zaczynają wycofywać się z życia społecznego, a ich nastrój ulega obniżeniu, co może doprowadzić do rozwoju depresji. Ponadto, ortoreksja może okazać się początkiem innych zaburzeń odżywiania, w tym anoreksji, która w wielu przypadkach kończy się nieodwracalnym wyniszczeniem organizmu, a nawet śmiercią.
Jak leczyć ortoreksję?
Leczenie ortoreksji jest procesem złożonym, które powinno obejmować opiekę:
- lekarza pierwszego kontaktu;
- dietetyka;
- psychologa oraz/lub psychoterapeuty;
- psychiatry.
W kontakcie z lekarzem pierwszego kontaktu, ważne jest monitorowanie ogólnego stanu zdrowia pacjenta, wykonywanie badań kontrolnych i zapobieganie skutkom niedoborów. Opieka dietetyczna polega głównie na edukacji żywieniowej, a ponadto na ustaleniu dla pacjenta zrównoważonego jadłospisu, który pozwoli dostarczyć do organizmu zestaw niezbędnych składników odżywczych, w tym witamin i minerałów. Opieka psychoterapeuty opiera się na prowadzeniu psychoterapii. Do tej pory najlepsze skutki przynosi praca w nurcie poznawczo-behawioralnym, pozwalającym na rozpoznanie mechanizmów, które mogły doprowadzić do rozwoju choroby, jak również na wypracowanie skutecznych metod radzenia sobie z negatywnymi emocjami. Konsultacje z psychiatrą są niezbędne dla wprowadzenia odpowiedniego leczenia farmakologicznego, które jest w stanie złagodzić objawy o charakterze obsesyjno-kompulsywnym.
Podsumowanie
Ortoreksja jest niespecyficznym zaburzeniem odżywiania, związanym z obsesyjnym myśleniem o zdrowym jedzeniu. Towarzysząc pacjentowi przez długi czas, jest w stanie doprowadzić do sytuacji zagrożenia zdrowia oraz licznych konsekwencji psychologicznych. Nieleczona ortoreksja może doprowadzić do rozwoju innych zaburzeń odżywiania, w tym anoreksji, która stanowi poważne zagrożenie dla życia jednostki.
Bibliografia:
- Babicz-Zielińska E. Zaburzenia w odżywianiu wynikające z troski o zdrowie. Fam. Med. Prim. Care Rev. 2012; 2: 123–125;
- Dickinson KM, Watson MS, Prichard I. Are clean eating blogs a source of healthy recipes? A comparative study of the nutrient composition of foods with and without clean eating claims. Nutrients 2018; 10(10): 1440;
- Gramaglia C, Brytek-Matera A, Rogoza R, Zeppegno P. Orthorexia and anorexia nervosa: two distinct phenomena? A cross-cultural comparison of orthorexic behaviours in clinical and nonclinical samples. BMC Psychiatry 2017; 17; 1–5;
- Laszkowska M, Shiwani H, Belluz J, Ludvigsson JF, Green PH, Sheehan D i wsp. Socioeconomic vs health-related factors associated with Google searches for glutenfree diet. Clin. Gastroenterol. Hepatol. 2018; 16(2): 295–297;
- Michalska, P., Kukuła, D. Healthism – kult zdrowia czy współczesne zagrożenie behawioralne? W: M. Maciąg, K. Maciąg (red.), Zagrożenia i problemy cywilizacyjne XXI w. – przegląd i badania; 2017.(s. 7–17). Lublin: Wydawnictwo Tygiel;
- Parra-Fernández ML, Rodríguez-Cano T, Onieva-Zafra MD, Perez-Haro MJ, Casero- Alonso V, Fernández-Martinez E i wsp. Prevalence of orthorexia nervosa in University students and its relationship with psychopathological aspects of eating behawior disorders. BMC Psychiatry 2018; 18(1): 364;
- Wolska M. Zaburzenia odżywiania się w perspektywie kulturowej i społecznej. W: Józefik B. (red.). Anoreksja i bulimia psychiczna. Rozumienie i leczenie zaburzeń odżywiania. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1999;
- Zamora MLC, Bonaechea BB, Sanchez FG, Rial BR. Orthorexia nervosa. A new Eating disorder? Actas Esp. Psiquiatr. 2005; 33 (1): 66–68.
