Insulinooporność wraz z otyłością (zwłaszcza brzuszną) oraz nasilonym ogólnoustrojowym stanem zapalnym odgrywa kluczową rolę w rozwoju tzw. zespołu metabolicznego (ZM). Celem leczenia ZM i związanej z nim insulinooporności jest przede wszystkim: zmniejszenie ryzyka rozwoju cukrzycy typu 2, nadciśnienia tętniczego, uszkodzeń narządowych oraz ogólnego ryzyka sercowo-naczyniowego.
Natomiast cukrzyca to choroba metaboliczna charakteryzującą się podwyższonym stężeniem glukozy we krwi na skutek upośledzonego działania lub wydzielania insuliny. Jest to zespół zaburzeń metabolicznych, które prowadzą do nieprawidłowej czynności wielu narządów i układów np. oczu, serca, nerek. Obecnie wiadomo, że jednym z czynników ryzyka cukrzycy jest nieodpowiednia dieta. Prawdopodobnie, wielu przypadkom tej choroby można by zapobiec lub spowolnić jej rozwój, wprowadzając odpowiednie nawyki żywieniowe.
Zobaczmy, jaki wpływ na obniżenie insulinooporności i cofanie się elementów zespołu metabolicznego ma dieta. Które produkty są korzystne, a których należy unikać? Jak ważna jest redukcja masy ciała (przy nadwadze i otyłości)?
Insulina – rola insuliny
Insulina (łac. insula) jest hormonem polipeptydowym, wytwarzanym przez komórki β wysp trzustkowych, nazywane też wyspami Langerhansa. Głównym bodźcem do wydzielania insuliny jest zwiększenie stężenia glukozy we krwi, które następuje po spożyciu posiłku. Insulina została odkryta przez kanadyjskiego naukowca Fredericka Bantinga w 1923 roku, który został za to odkrycie nagrodzony Nagrodą Nobla. Wyróżnienie to jest w pełni uzasadnione, gdyż odkrycie insuliny stanowiło prawdziwy przełom w leczeniu cukrzycy, uznawanej wówczas za chorobę śmiertelną.
Działanie insuliny polega na zwiększaniu transportu glukozy do wnętrza komórek, co z kolei obniża poziom glukozy we krwi. Najbardziej intensywnie insulina jest wydzielana w godzinach porannych, znacznie niższa jest insulina nocna.
U zdrowych osób będących na czczo glikemia oraz stężenie insuliny w organizmie są niskie. Po spożyciu posiłku stężenie glukozy zaczyna wzrastać, co stanowi bodziec dla trzustki do rozpoczęcia wydzielania insuliny, aby usprawnić transport glukozy do wnętrza komórek, czego efektem jest stopniowe obniżenie poziomu glukozy.
Insulinooporność
Insulinooporność nie jest chorobą, jednak klasyfikuje się ją jako poważne zaburzenie metaboliczne. Zjawisko insulinooporności polega na tym, że tkanki obwodowe (głównie mięśnie i komórki tłuszczowe), do których dociera wraz z krwią insulina w celu ułatwienia wykorzystania glukozy przez ich komórki, nie reagują na jej działanie przez co glukoza nie może wniknąć do ich wnętrza. Organizm, aby skompensować zmniejszoną wrażliwość tkanek obwodowych na insulinę, wydziela jej coraz więcej.
Niekontrolowana insulinooporność może doprowadzić do rozwoju cukrzycy typu 2. Jeżeli współwystępuje z otyłością brzuszną, hipercholesterolemią, wysoką glikemią na czczo i nadciśnieniem tętniczym, możemy mówić o tzw. zespole metabolicznym. Jest to zbiór powiązanych ze sobą czynników, które znacząco zwiększają ryzyko rozwoju miażdżycy i cukrzycy typu 2, a u ciężarnych może skutkować cukrzycą ciążową.
Insulinooporność – objawy
Najczęstsze objawy insulinooporności to: problemy z utrzymaniem masy ciała (szczególnie nadmiar tkanki tłuszczowej w okolicy brzucha), senność (zwłaszcza po spożyciu posiłku węglowodanowego), zmęczenie, nadpotliwość, stany depresyjne, problemy z koncentracją, problemy z chudnięciem.
Zespół metaboliczny
Według Polskiego Towarzystwa Badań nad Otyłością, co piąty Polak cierpi na zespół metaboliczny (ZM). Zespół metaboliczny stanowią współistniejące w organizmie czynniki, do których zalicza się m.in. insulinooporność, hiperinsulinemię, nadciśnienie tętnicze, cukrzycę, hipercholesterolemię oraz otyłość, zwiększające ryzyko pojawienia się cukrzycy typu 2, miażdżycy oraz powikłań sercowo-naczyniowych. Odpowiedzialny za wystąpienie czynników składających się na ZM głównie styl życia.
Cukrzyca
Cukrzyca jest chorobą metaboliczną, objawiająca się podwyższonym poziomem glukozy we krwi. Do najczęstszych typów tego schorzenia zalicza się cukrzycę typu 1 oraz typu 2, a także cukrzycę ciążową. Cukrzyca typu 1 stanowi około 10% wszystkich typów zachorowań.
U osób chorujących na cukrzycę wydzielanie insuliny zostaje zaburzone, czego konsekwencją jest występowanie podwyższonego poziomu glukozy we krwi – hiperglikemii.
Cukrzyca typu 1
W przebiegu cukrzycy typu 1 komórki β wysp trzustkowych są niszczone przez przeciwciała, przez co trzustka traci zdolność produkcji i wydzielania insuliny.
Cukrzyca typu 1, inaczej cukrzyca insulinozależna, jest chorobą przewlekłą. Zdecydowana większość zachorowań rozpoczyna się przed 30. rokiem życia, chorobę najczęściej diagnozuje się u dzieci oraz młodzieży między 10. a 14. rokiem życia. Cukrzyca typu 1 ma podłoże autoimmunologiczne, czego skutkiem jest systematyczne niszczenie komórek β trzustki przez przeciwciała. W efekcie trzustka traci zdolność produkcji oraz wydzielania insuliny i dochodzi do jej bezwzględnego braku. Organizm nie potrafi poradzić sobie z metabolizowaniem węglowodanów, co prowadzi do hiperglikemii, czyli podwyższenia poziomu glukozy we krwi.
Cukrzyca typu 2
Z kolei w przebiegu cukrzycy typu 2 komórki organizmu stopniowo rozwijają oporność na działanie insuliny, mimo jej właściwego stężenia we krwi, przez co trzustka produkuje coraz więcej insuliny. Konsekwencją tego procesu jest wyczerpanie rezerw trzustkowych insuliny i nasilanie się insulinooporności tkanek.
Cukrzyca typu 2 stanowi blisko 90% wszystkich przypadków cukrzycy. Nazywana jest również cukrzycą insulinoniezależną lub cukrzycą wieku dorosłego, gdyż zwykle dotyka osób starszych. Niestety coraz częściej diagnozuje się ją u ludzi młodych. Choroba ta, podobnie jak cukrzyca typu 1, objawia się podwyższonym stężeniem glukozy we krwi, a także opornością na działanie insuliny, pomimo jej prawidłowego, a nawet podwyższonego stężenia we krwi. Stan ten nazywany jest insulinoopornością i charakteryzuje się znacznie obniżoną wrażliwością tkanek organizmu na działanie insuliny. W tej sytuacji organizm zaczyna produkować jej coraz więcej i więcej.
Dieta w cukrzycy
Dieta cukrzycowa opiera się na podstawowych zasadach zdrowego żywienia. Jej celem jest zapobieganie gwałtownym wahaniom poziomu cukru we krwi. Taka dieta jest korzystna nie tylko w profilaktyce i leczeniu cukrzycy, ale również innych chorób, w tym otyłości, hipercholesterolemii, miażdżycy i innych zaburzeń układu sercowo-naczyniowego.
Podstawą diety na cukrzycę powinno być spożywanie mniejszej ilości węglowodanów i wyeliminowanie z diety węglowodanów prostych. Węglowodany o niskim indeksie glikemicznym (IG) są wolniej trawione i wchłaniane, dzięki czemu powodują łagodny wzrostu glukozy we krwi.
Bardzo ważna jest także odpowiednia ilość i częstotliwość spożywania posiłków. Osoby z cukrzycą powinny spożywać 4-6 posiłków dziennie, w zależności od rodzaju cukrzycy i stosowanego leczenia.
Podsumowując, złe nawyki żywieniowe i brak aktywności fizycznej mogą doprowadzić do zaburzeń we wchłanianiu i produkcji insuliny. To może doprowadzić do insulinooporności, a stąd już krótka droga do cukrzycy typu 2, a przy współistniejących czynnikach, np. nadciśnienie, do miażdżycy oraz powikłań sercowo-naczyniowych. W przypadku zaburzeń wchłaniania i produkcji insuliny należy zmniejszyć przyjmowanie węglowodanów do dolnej granicy zalecanej przez IŻŻ czyli około 45% całości przyjmowanych pokarmów. Należy wybierać bogate w błonnik produkty z całego ziarna oraz wyeliminować lub co najmniej mocno ograniczyć cukry proste: cukier, słodycze, miód, soki i napoje owocowe, białą mąkę. Warto stosować krótką obróbkę termiczną; obróbka termiczna znacznie zwiększa indeks glikemiczny. Dla porównania: marchew surowa IG 30, rozgotowana IG 85. Podczas przygotowywania posiłków warto samemu je komponować. W praktyce rzadko jemy dany produkt samodzielnie dlatego ważny jest indeks glikemiczny posiłku. Zatem produkty o wysokim indeksie glikemicznym można połączyć z takim o niskim, w ten sposób uzyskać średni IG całej potrawy i zapobiec skokom poziomu cukru we krwi. Bardzo ważne są również aktywność fizyczna, sposoby radzenia sobie ze stresem oraz dobry, spokojny sen.